مقدمه
استفاده ازبستر فضای مجازی در عصر جدید در همه امور مدیریتی فراگیر شده است. یکی از بخش های که می توان از این بستر استفاده مناسب نمود مناطق روستایی است. بنابه آمار وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات میزان نفوذ اینترنت در مناطق روستایی 55 درصد است که قرار است تا پایان برنامه ششم توسعه این میزان به 90 درصد برسد. هوشمند سازی مناطق روستایی یعنی بهره مندی مفید از ابزارهای ارتباطی و اطلاعاتی در جهت سهولت در ارائه خدمات به جامعه هدف، این اقدام هم اکنون در بسیاری از کشورهای اروپایی در حال ارائه می باشد و در این بین کشور اتریش به عنوان یک کشور پیشرو در حوزه هوشمند سازی مناطق روستایی اقدامات فراوانی انجام داده است. در آسیا هم تجارب موفقی در زمینه هوشمند سازی رخ داده که روستا اکودارا در هندوستان نمونه بارزی از این موفقیت هاست. هوشمندسازی روستایی در ایران هم چند سالی است مورد بررسی قرار گرفته است که می توان به یک نمونه از آن روستای قرن آباد استان گلستان را اشاره کرد هر چند که پروزه هوشمندسازی روستا در ایران راهی طولانی و همت مضاعف را می طلبد. پایگاه توسعه روستایی در یک نگاه اجمالی به بررسی اقدامات موفق دو کشور اتریش و هندوستان در حوزه هوشمند سازی مناطق روستایی پرداخته است
هوشمند سازی روستا در اتریش
کشور اتریش با مساحت 83 هزار و 855 کیلومتر مربع تقریباً هم‌اندازه امارات است و از ۹ ایالت تشکیل یافته است. حدود ۶۰ درصد مساحت اتریش را رشته کوه‌های آلپ شرقی پوشانده و زندگى روستایی تاریخ دیرینه‌اى در این کشور دارد. تنوع اقلیم، بارندگى مناسب و پوشش گیاهى، کشاورزى و جنگلدارى را رونق بخشیده و بسترى مناسب براى زندگى روستانشینى فراهم کرده است. جمعیت این کشور هشت میلیون نفر است و بیش از دو سوم جمعیت این کشور در دو هزار و یکصد روستا زندگى میکنند. به‌دلیل عدم تمرکز جمعیت، نیمى از ساکنان این کشور در مراکزى با کمتر از 10 هزار نفر، سکنا گزیده‌اند. تغییرات جمعیتى در سه دهه گذشته نشانگر کاهش نسبی جمعیت در مناطق روستایی و افزایش جمعیت شهرى در این کشور است. همچون دیگر کشورهاى جهان، دلیل این روند جاذبه‌هاى مراکز شهرى همچون فرصتهاى شغلی، تحصیلات و درآمد بیشتر و دافعه‌هاى روستا است. هر ساله بیش از پنج هزار نیروى جوان و تحصیل‌کرده از مناطق روستایی تنها به پایتخت مهاجرت میکنند که نه تنها مشکلات فراوان براى این شهر بوجود می‌آورد بلکه جامعه روستایی را نیز با محدودیت‌هاى فراوان روبرو می‌کند.
برنامه جامع ملی توسعه مناطق روستایی:
دولت اتریش عزم جدى دارد که از طریق ایجاد تغییرات جدى در زیر ساخت‌ها در سطح ملی توازن منطقه‌اى و جمعیتى در این کشور را ایجاد کند به نحوی که باعث توسعه سیستمیک و متوازن بین نقاط و جمعیت شهرى و روستایی شود. تغییراتى که بتواند تضمین کننده آینده بهتر و زندگى پایدار در مناطق روستایی باشد.
دولت اتریش در پنج سال گذشته پس از مطالعه در جوانب مختلف این مشکل به این نتیجه تحلیلی رسیده که توزیع نامتناسب منابع و سیاست‌هاى غیر منسجم علت اصلی ایجاد این مشکل است لذا به راهبردى جامع و منسجم روى آورده تا بر این مشکل فایق آید. جهت ایجاد تعادل منطقه‌اى بین مناطق روستایی و شهرى بیست اقدام عملی تعیین شده و این اقدامات پس از ماه‌ها بحث و بررسی فیمابین دستگاه‌هاى اجرایی، نهادهاى مردمى و صدها متخصص موضوعى و مشارکت کلیه رهبران محلی مناطق روستایی به یک برنامه جامع اجرایی منسجم دست یافته‌اند. در این طرح جامع Master Plan for Rural Areas of Austria تمام اقدامات لازم به‌منظور تمرکززدایی از نظام مدیریت دولتى، اقتصاد و اشتغال روستایی، دیجیتال و هوشمند کردن مدیریت روستاها، امور فرهنگى، بهداشت عمومى، آموزش، حمایت از زنان، سالمندان و پرورش کودکان و جوانان همگى به صورت منسجم ملحوظ شده است. بعد از انتخابات زود هنگام در اتریش به نظر می‌رسد صدراعظم جدید که خود از حامیان اصلی این برنامه است، اجراى برنامه عملی فوق الذکر با سرعت و قدرت بیشترى به اجرا گذاشته خواهد شد.
به‌کارگیرى فناورى اطلاعات و ارتباطات در قالب پروژه روستاى هوشمند
یکى از کلیدى‌ترین برنامه‌هاى معرفی شده هوشمند سازى ساماندهى و مدیریت مناطق روستایی در این کشور است. با بهره‌گیرى از زیر ساخت‌ها و فناوری‌هاى نوین اطلاعات و ارتباطات دولت این کشور بر آن است که شکاف بین شهر و روستا را کمتر نموده و جذابیت مراکز روستایی را با سیاستگذارى و برنامه‌ریزى متناسب براى کارآفرینان افزایش دهد.
در پروژه روستاى هوشمند Smart Village دولت اتریش به دنبال آنست که از طریق هوشمندسازى زندگى در روستا، هزینه‌هاى زندگى را کاهش دهد و فرصتهاى شغلی را افزایش و از تاثیرات مخرب بر محیط زیست مناطق روستایى کاسته و فرصتهاى گردشگرى را افزایش دهد. یکى از پروژه‌هاى شاخص این برنامه ملی کاهش استفاده از انرژی‌هاى فسیلى، افزایش راندمان انرژى از طریق کاهش ضایعات و بهره‌گیرى از انرژی‌هاى نوین به‌خصوص انرژى خورشیدى و باد در مناطق روستایی است. این پروژه در برخى ایالات این کشور پیشرفت‌هایی داشته و سهم عمده‌اى از انرژى این مناطق از انرژى خورشیدى فراهم شده از این طریق هم هزینه‌هاى خانوار کاهش می‌یابد و هم مشاغل جدیدى ایجاد شده و با بهبود محیط زیست روستاهاى سبز جذابیت بیشترى جهت گردشگران خواهد داشت. با به‌کارگیرى نظام هوشمند ارتباطات و تجارت الکترونیک دسترسی مناطق روستایی به بازار محلی، ملی و بین المللی افزایش یافته و از اینطریق هزینه کمترى جهت فروش کالاهاى تولیدى خود و نهادهاى مصرفی متحمل خواهند شد. با ارتقاء شبکه ارتباطات مجازى و نرم افزارهاى متناسب دسترسی مردم محلی به خدمات و تسهیلات دولتى افزایش یافته و هزینه‌هاى زندگى روستایی کاهش می‌یابد و نهایتا جاذبه مناطق روستایی جهت حفظ جمعیت خود و جذب بخشی از جمعیت شهرى نیز افزایش پیدا می‌کند. با توجه به تنوع اقوام و فرهنگهاى در کشور کوچک اتریش، بهره‌گیرى از شبکه‌هاى اطلاع‌رسانى محلی که پاسخگو و متناسب با نیاز و ماهیت فرهنگى همان منطقه است شاخصه فرهنگى هر منطقه برجسته‌تر شده و ضمن ایجاد همبستگى محلی مردمسالارى و رضایت‌مندى مردم از دولت را نیز افزایش خواهد داد. این رضایت‌مندى میزان مشارکت مردم در اداره امور محلی را افزایش و بسیارى از هزینه خدمات دولتى را کاهش میدهد. توجه به زنان، جوانان و نیازهاى سالمندان جوامع روستایی که سال‌هاست نسبت به شهرها تبعیض آمیزتر است نیز از این طریق بهبود می‌یابد.
خلاصه اى از 20 اقدام عملی که به‌صورت منسجم و هماهنگ دربرنامه جامع اقدام ملی مطرح شده در جدول زیر بیان شده است.
- تمرکز زدایی در دولت فعالیت‌هاى مشترک بین دهیاری‌ها
- دیجیتال و هوشمند کردن امور روستا مدیریت بازیافت منابع آب و زباله
- مدیریت بهینه تخصیص منابع و زمین بهبود حمل و نقل روستایی
- بهبود نظام بهداشت مناطق روستایی نظام نوین و متناسب حمایت از سالمندان روستا.
- بهبود مصرف بهینه انرژى در مناطق روستایی تشویق کارآفرینان روستایی و بهبود فرصتهاى شغلی.
- تشویق و ترغیب فعالیت‌ها و خدمات داوطلبانه درمناطق روستایی.
- اصلاح و بهبود نظام رفاه و خدمات اجتماعى در مناطق روستایی.
- توجه به نقش زنان و ارتقاء آن در فرآیند توسعه روستایی.
- اصلاح و بهبود نظام آموزش رسمى متناسب در مناطق روستایی.
- بهبود زیر ساختهاى روستایی و مسکن در مناطق روستایی.
- تقویت زیر ساختهاى گردشگرى در مناطق مسعود روستایی.
- بهبود و ایجاد مراکز نگهدارى و تربیت کودکان و مهد کودک در مناطق روستایی.
- تدوین استراتژى توسعه منطقه‌اى بر مبناى مزیتهاى نسبی و مطلق هر منطقه روستایی.
- برندسازى براى محصولات هر منطقه و بهبود تشخص تولیدات روستایی.
- توسعه و بهبود فرهنگ مناطق روستایی با توجه به ویژکیها و نیاز هر منطقه.
نکته مهم و درس آموز که می‌توان بر آن تاکید کرده و از آن الهام گرفت، روش منسجم به‌کار رفته در شناسایی مشکل و شیوه تحلیل و نهایتا یافتن راه حل آن از طریق مشارکت فعال مردم و رهبران محلی، کارشناسان موضوعى، و خبرگان اجرایی در فرآیند تدوین برنامه جامع است. شاید کمرنگ‌ترین برنامه منعکس شده تغییرات در ساختار تشکیلاتى دولت است و تاکید اصلی بر تنظیم برنامه و ایجاد هماهنگى و انسجام در اجراى برنامه‌ها است. نقش بسیار موثر رهبران محلی و قدرت آنان در اجراى برنامه‌هاى توسعه در سطح محلی شاید استان دلیل موفقیت برنامه‌هاى توسعه جوامع محلی و روستاها در کشور اتریش است که متاسفانه در کشور ما به‌دلیل تمرکز ساختار تصمیم‌گیرى به فراموشی سپرده شده است. نقش سازمان‌هاى مردم نهاد که به‌صورت گسترده و فعال در مناطق روستایی اتریش فعال هستند نیز یکى دیگر از دلائل موفقیت این کشور است. نقش فعالیت‌هاى داوطلبانه مردم محلی و روستاییان در اداره امور محلی به حدى است که کلیه سازمان‌هاى کمک رسانى محلی همچون آتش نشانى و کمک‌هاى ضرورى تماما با نیروهاى داوطلب اداره میشود. همین امر بخش عمده‌اى از هزینه‌هاى عمومى دولت در مناطق روستایی را کاهش داده و به انسجام اجتماعى کمک فراوانى کرده است.
هوشمندسازی روستای در هند
روستای Akodara در گجرات هندوستان نمونۀ پیاده سازی امکانات آنلاین برای انجام کارها و ارائه محصول و خدمات است. این روستا که 200 خانوار در آن زندگی میکنند و کمتر از 1500 نفر جمعیت دارد، اولین نمونۀ رسمی یک روستای دیجیتال است که در کمپین دولتی موسوم به “هندوستان دیجیتال” به عنوان بستر آزمایشی مورد استفاده قرار گرفته تا نتایج آزمایش در این منطقه در دیگر نقاط این کشور مورد استفاده قرار گیرد. بررسی این نمونه از این لحاظ دارای اهمیت است که کشور هندوستان از بسیاری جهات در مقام مقایسه از امکانات ضعیف تری نسبت به کشورمان قرار دارد و نمونۀ مورد بررسی ما به عنوان مثال روستایی در کشور فنلاند نمی باشد. برنامه پیاده سازی در این روستا سه مبنا دارد به این شرح:
عدم استفاده از پول نقد (که راحت ترین بخش در این پیاده سازی است): در این روستا تمام مبادلات پولی از طریق کارتهای اعتباری انجام میپذیرد و روستائیان پول نقد در منازل نگهداری نمی کنند. البته برای نیاز در مواقع خاص دستگاههای ATM در روستا تعبیه شده اند. لازم به ذکر است که متولی پیاده سازی کلی این طرح دولتی یک بانک غیر دولتی است
اتصال: بانک متولی طرح، با راه اندازی یک دکل، اینترنت پرسرعت را به روستا برده است. روستائیان میتوانند کلیه مبادلات مالی شان را به سادگی با استفاده از گوشی های تلفن همراه انجام دهند. پایانه هایی برای نمایش قیمت روز محصولات کشاورزی بهمراه یک وبسایت و صفحۀ فیسبوک تعبیه شده اند.
جامعیت: روستای دیجیتال صرفا در استفاده از کارت بانکی و اینترنت پرسرعت خلاصه نمیشود. مدرسۀ روستا با استفاده از نرم افزار و ادوات هوشمند اداره میشود و محتوای دیجیتال آموزشی هم به دو صورت صوتی و تصویری در اختیار دانش آموزان قرار میگیرد. همچنین توسعه مهارتهای فردی در کنار مهارتهای فنی و حرفه ای به دختران روستا آموزش داده میشود.
در بررسی مثال ذکر شده سه نکتۀ بسیار جالب وجود دارد:
الف – قیمت بسیار پائین برنامۀ پیاده شده در این روستا
ب – اثربخشی بسیار بالای برنامۀ پیاده شده
ج – اهمیت آموزش
جمع بندی
از منظر کارآفرینی و راه اندازی کسب و کار اینترنتی، صرفنظر از اینکه یک بانک متولی پیاده سازی طرح میباشد و دیگر اینکه بدلیل رواج استفاده از شماره کارتهای بانکی در تراکنش ها احتمالا نیازی به نصب ماشینهای ATM در مناطق روستایی نداریم و همچنین چون اینترنت اپراتورهای موبایل کشور در اکثر این مناطق قابل دسترس بوده و استفاده از گوشی تلفن همراه در این مناطق ضریب نفوذ بالایی دارد، تنها قسمتی که باقی میماند، طراحی خدمات و ارائه آنلاین آن به جمعیت روستا میباشد. بدیهی است همانطور که راه اندازی خدمات آنلاین جدید حتی در شهرها هم برای رواج در استفاده، نیازمند آموزش است، استفاده موثر از خدمات ارائه شده در میان ساکنین منطقه روستایی هم نیازمند آموزش استفاده از خدمات میباشد.
در یک جمع بندی کلی می توان چنین نتیجه گرفت هوشمندسازی می تواند باعث شفافی عملکرد، کاهش هزینه ها و افزایش راندمان در مناطق روستایی شود. نکته حائز اهمیت در این حوزه لزوم مدیریت جهادی و واحد تمامی سازمان ها و نهاد های متولی در حوزه توسعه روستایی است در واقع رویکرد هوشمند سازی زمانی می تواند موفق واقع شود که تمامی سازمان ها مشتاقانه پای کار باشند و تا حد ممکن از بوروکراسی اداری دوری کنند هر چند مسلما ممکن است هوشمند سازی تبعاتی هم برای برخی دستگاهها داشته باشد اما انجام یک عمل بهتر از انجام ندادن خواهد بود. در نهایت هوشمند سازی روستایی در ایران می تواند در حوزه های زیر مثمر ثمر واقع شود
1- خدمات مالی
2- خدمات آموزشی
3- خدمات مدیریتی در حوزه دهیاری ها
4- خدمات زیست محیطی در حوزه پسماند
5- خدمات توریسم و گردشگری هوشمند
6- خدمات ارتباطی و تعاملی
به قلم حسین زینتی فخرآباد ، دانشجوی دکتری برنامه ریزی روستایی دانشگاه تهران